Jan Schouten's pionierswerk

Competence is onderdeel van Schouten & Nelissen Het bedrijf heeft een opmerkelijke reis afgelegd in de vier decennia sinds de oprichting. De eerste stap werd eind jaren zeventig gezet door onze oprichter: Jan Schouten.

In 1974 promoveerde Jan Schouten op het proefschrift 'Vrijheid in Werken'. In dit proefschrift ging hij onder andere in op de gevolgen van het gebrek aan vrijheid en autonomie voor het welzijn van de productiemedewerker. Het welzijn van een werknemer, zo betoogde hij, is minstens zo belangrijk als de productie. Autonomie speelt daarbij een hoofdrol, want hoe minder autonomie een werknemer heeft, hoe strakker het keurslijf en hoe groter de machteloosheid en frustratie die ontstaan. Om uit deze negatieve spiraal te breken, zo concludeerde Schouten, moeten werknemers assertiever worden. En in de jaren die volgden, droeg hij die conclusie uit tot ver buiten de academische wereld.

Ondernemer in psychologie

In dit opzicht kan Schouten met recht een pionier worden genoemd. Hoewel er in de academische wereld steeds meer aandacht kwam voor het welzijn van werknemers, was dat in het bedrijfsleven nog lang niet het geval. Leiderschap was veelal directief en weinig werknemers spraken zich uit als hen iets niet zinde. De assertiviteitstraining die Schouten ontwikkelde op de AVRO en waarvoor hij in 1979 een onderscheiding kreeg, leidde uiteindelijk tot de oprichting van zijn eigen bedrijf in 1980.

Samen met geestverwant en studievriend Boris Nelissen richtte hij Schouten & Nelissen Recovery op in Zaltbommel. "Recovery betekent hier herstel en ontwikkeling; het bevorderen van het ontstaan van iets nieuws in mensen, of iets dat al lang vergeten is. De mens achter de ambtenaar wordt nieuw leven ingeblazen." Zo omschreef Frans van Gaal het uitgangspunt voor de nieuwe onderneming in zijn biografie Jan Schouten - Ondernemer in de psychologie uit 2020. De term 'Herstel' zou met de groei van het bedrijf uiteindelijk verdwijnen. Maar hoewel Boris Nelissen het bedrijf in 1984 verliet, bleef Schouten trouw aan de oorsprong en zag geen reden om de naam nog verder te veranderen.

Het aanbod van het leerbedrijf groeide gestaag. Terwijl er mensen zijn die wel wat assertiviteit kunnen gebruiken, zijn er ook mensen die het met wat minder kunnen doen. Die mensen - niet zelden managers - hinderen anderen door te assertief te zijn. Zo werd de tweede training geboren: Sociale Vaardigheden, ofwel: 'Goed waarnemen, juist interpreteren en effectief communiceren', zoals het toen heette. Die cursus leverde de eerste grote klant van het bedrijf op: de Koninklijke Nederlandse Toeristenbond (ANWB) betaalde 150.000 gulden om al haar medewerkers een sociale vaardigheidstraining te laten volgen.

Werksituaties naspelen

In de eerder genoemde biografie van Frans van Gaal staat een mooie passage over het vroege aanbod van Schouten & Nelissen. "In die tijd vonden veel productpresentaties plaats bij de vereniging De Verdraagzaamheid (...) ze waren vooral bedoeld voor verwijzers, mensen die verantwoordelijk waren voor een organisatie die voor Schouten & Nelissen koos. Tijdens zo'n bijeenkomst vroeg altijd iemand: 'Wat is dan het verschil tussen de cursus Assertiviteit en de cursus Sociale Vaardigheden?' Jan Schouten, die altijd aanwezig was, antwoordde direct: 'Kijk, degene die bang voor je is verwijs je door naar de cursus Assertiviteit, en degene waar je bang voor bent verwijs je door naar de cursus Sociale Vaardigheden!'"

Ton Epping, een van de eerste cursisten van Schouten & Nelissen begin jaren tachtig, herinnert zich de assertiviteitscursus nog goed. Hij had destijds een eigen boekbinderij en werd gevraagd om samen met Jan Schouten een werksituatie na te spelen. "Er was een bedrijfsleider in de boekbinderij, een vrij grote man, en hij was een beetje een roddelaar. Hij hing wel eens rond op mijn kantoor als ik het echt vreselijk druk had. Volgens Jan moest ik dan gewoon zeggen dat ik het druk had en verder doen, en dat hebben we dan ook gedaan. Jan - die natuurlijk ook een beer van een vent is - speelde de manager, en op het laatst heb ik hem echt fysiek de deur uit moeten trappen. Dat soort dingen blijven je bij, maar het is ook heel belangrijk. Het leert je echt om 'nee' te zeggen", aldus Epping.

Internationale groei

Jan Schouten had grote ambities met zijn bedrijf, deels vanuit ideologie, deels vanuit een verlangen om zichzelf te bewijzen. Hij geloofde heilig dat assertiviteit de wereld echt een stukje aangenamer kan maken. Als je 'nee' durft te zeggen zonder de ander te kwetsen, voel je je beter in je vel. Dat geldt niet alleen op het werk, maar ook thuis. En dat mag de hele wereld weten.

In de jaren na de oprichting was er veel vraag naar de diensten van het opleidingsinstituut. In de jaren tachtig ontdekten tal van bedrijven de waarde van mensgerichte trainingen voor hun medewerkers. Het Nederlandse bedrijfsleven besteedde jaarlijks zo'n vier miljard gulden aan het opleiden van personeel en bijna één op de zes werknemers volgde een cursus of training. Jan Schouten had een groeimarkt veroverd, zo zou in de decennia daarna blijken. Dat gold zeker in de jaren negentig, na de val van de Berlijnse Muur, een tijdperk dat werd gekenmerkt door een hoge mate van internationalisering. Dat gold ook voor het opleidingsinstituut uit Zaltbommel.

Begin jaren negentig schetste Jan Schouten zijn strategie: in de nabije toekomst een netwerk van trainingsbureaus in heel Europa. "Als we dat in Groningen kunnen doen, waarom dan niet in België? Dat ligt immers dichter bij Zaltbommel dan Groningen", zo redeneerde hij. Het grensoverschrijdende netwerk breidde zich uit en bedrijven toonden een grote behoefte aan sales- en leiderschapstrainingen.

In het eerste decennium van de 21e eeuw betrad het bedrijf het Verre Oosten, waar Schouten in 2007 een Chinese vestiging oprichtte. Deze vestiging verzorgt voornamelijk interne bedrijfstrainingen aan Chinese vestigingen van Nederlandse en Europese klanten. Chinese medewerkers lopen nog enkele decennia achter als het gaat om assertiviteit, dus op dit onontgonnen terrein was voor Jan Schouten nog veel te winnen. In de jaren die volgden, rolde het trainingsinstituut zijn diensten uit over de hele pan-Aziatische regio. Inmiddels is het bedrijf actief in meer dan 60 landen.

Focus op leiderschap

Waar Jan Schouten aanvankelijk begon met een focus op het assertiever maken van medewerkers, heeft het trainingsaanbod zich in de loop der jaren steeds meer toegespitst op het thema leiderschap. Omdat er vraag naar is bij de bedrijven die Schouten & Nelissen inhuren, maar ook omdat de verandering die nodig is om het welzijn van medewerkers te verbeteren niet zozeer op de begane grond moet plaatsvinden, maar aan de top van een bedrijf. Toch is de stap van assertiviteit naar leiderschap uiteindelijk niet zo groot.

In de filosofie van Jan Schouten draait het bij assertiviteit eigenlijk om. Je neemt immers het heft in handen door duidelijk aan te geven wat je wel en niet wilt. Dat was in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw belangrijk, en dat is het nog steeds. Denk aan de afgelopen anderhalf jaar, waarin de maatregelen tegen het coronavirus organisaties dwongen om massaal thuis te gaan werken. Sommige medewerkers voelen zich daar prettiger bij dan anderen, en het is belangrijk dat iedereen daarbij voor zichzelf op kan komen.

Van managers wordt tegenwoordig ook veel meer gevraagd dan alleen de koers uitzetten. Situationeel leiderschap neemt snel toe, en nu hybride werken het nieuwe normaal lijkt te zijn, moeten managers ook op afstand het beste uit hun team kunnen halen. Moderne leiders moeten daarbij niet alleen het goede voorbeeld geven, maar hun medewerkers ook de ruimte en autonomie bieden om zich optimaal te ontplooien. Op die manier kunnen zij uiteindelijk 'vrijheid in werken' ervaren, zoals Jan Schouten 40 jaar geleden al bepleitte.